Zelfmoord, zelfdoding en de Zwarte Piet

Twee van mijn beste vrienden maakten en eind aan hun leven, en ook een neef, een oom, en wel twintig patiënten die ik heb gekend. Ik voel me in verschillende rollen 'ervaringsdeskundige'. Elke dode riep vragen op, veel vragen: wilde hij echt dood toen hij er aan eind aan maakte? Stel dat hij de poging overleefd had, zou hij dan toch weer verder hebben willen leven? Was de depressie waaraan hij leed niet gewoon behandelbaar? De dip niet tijdelijk, radeloosheid van voorbijgaande aard? En als hij niet onafwendbaar dood wilde, maar nu wel dood ís, wie is er dan verantwoordelijk? De huisarts die hem een week voor het einde nog zag? Zijn partner tegen wie hij zei 'het niet meer te zien zitten'. Of, binnen de instelling: de behandelaar die naar ontslag toe wilde werken, of de verpleegkundige die hem niet tegenhield toen hij van de afdeling af wilde terwijl hij zo'n vreemde sfeer bij zich had? Of blijft de dader zelf verantwoordelijk, want ja, hij deed het tenslotte zélf? Het zwarte pieten neemt een aanvang na elke zelfmoord. Mensen gaan naar elkaar wijzen én, net zo pijnlijk, naar zichzelf.
Maar wat is nu een gezonde menselijke en professionele visie op de verdeling van verantwoordelijkheden? Ik heb daar niet direct een antwoord op maar ik deel de visie met Bakker en Hulzebos - die kort geleden het boek 'Loden last. Het taboe rond zelfmoord' publiceerden - dat we het er in elk geval over moeten hébben. Een paar gedachten heb ik, als hulpverlener en nabestaande wel, misschien heb je er wat aan:

- Veel van de achterliggende problematiek (depressie/radeloosheid/psychose/rouw) is behandelbaar of gaat vanzelf over. Het is ontzettend zonde als iemand in zo'n periode een eind aan zijn leven maakt.
- Ook al gaat zo'n periode over, dat wil nog niet zeggen dat iemand het overleeft. Je kunt niet dag en nacht naast diegene gaan zitten omdat hij er mogelijk tussenuit glipt. We aanvaarden met elkaar een zeker risico en dat loopt soms fout af. Een afgewogen 'veiligheidsregime', natuurlijk opgesteld in overleg met degene om wie het gaat, is het beste wat je kunt doen. Als familielid en als hulpverlener..
- We maken soms inschattingsfouten binnen de psychiatrie die mensenlevens kosten. Niet omheen draaien.
- We maken soms inschattingsfouten bij mensen in onze directe omgeving. Niet omheen draaien.
- Het opmaken van de rekening is altijd achteraf. Je wist niet dat het zo zou aflopen, of kon het niet geloven.
- Schuldig voelen is iets anders dan schuldig zijn. Je bent God niet.
- Sommige mensen zijn niet te redden omdat ze echt niet verder willen leven, wijs hen niet af en laat hen gaan. Het zou mooi zijn als we met deze mensen mee mochten denken en hen een rustige niet-stiekeme dood zouden gunnen.

Als iemand in je omgeving er een eind aan gemaakt heeft, dan moet je daarmee door, er is niets meer aan te doen. Mij koste de acceptatie het meest moeite bij de vriend die eigenlijk zo goed kon leven, maar er in een onbezonnen moment uitstapte (hij lichte me in over zijn plannen) en bij de patiënt die ik er zelf uitliet waarna hij zijn leven beëindigde. Daar sta je dan met je lege handen en al je schuldgevoel. Wat dan nog rest is de behoefte aan een luisterend oor van iemand met compassie.